Bakıda keçirilən COP29 iqlim sammitinin əsas mövzularından biri Mərkəzi Asiyada su qıtlığı olub. Qlobal istiləşmə bölgənin çaylarının qaynaqlandığı buzlaqları kiçildir. Bəzi ölkələr dağlarda yerləşir və su ilə zəngindir. Aşağıdakılar tamamilə yuxarıdakılardan asılıdır. Onların arasındakı münaqişənin təməlini təbiətin özü qoyub. Respublikaların rəhbərləri hətta su ehtiyatlarına çıxış uğrunda müharibəni də istisna etmirlər.
Oxu.Az xəbər verir ki, bu barədə COP29 çərçivəsində Özbəkistanın ətraf mühit naziri Aziz Abduhakimov Rusiyanın NEWS.ru nəşrinə Daşkəndin su çatışmazlığı problemini necə həll edildiyi barədə verdiyi müsahibəsində bildirilir.
– Aziz Abdukaharoviç, Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev BMT-nin sammitində çıxış edərək, Orta Asiyada içməli su qıtlığını dünyaya xatırladıb. Hökumətiniz bu çətinlikləri hansı üsullarla aradan qaldırmağı planlaşdırır?
– Biz ilk növbədə gələcək nəslin tərbiyəsi haqqında düşünməliyik. İnsanlara suyun yüksək dəyəri barədə anlayışı yürütmək çox vacibdir.
Biz çoxlu maarifləndirici proqramlar həyata keçiririk – məktəblərdə, uşaq bağçalarında – uşaqlar su ilə ehtiyatlı davransınlar və elementar olaraq ona qənaət etsinlər. Hətta məişət şəraitində belə.
Ümumiyyətlə, biz ənənəvi olaraq suyu demək olar ki, müqəddəs, həyat mənbəyi hesab etmişik. Əgər kimsə suyu çirkləndiribsə, bu, böyük günah sayılırdı. Qədim zamanlardan bizim regionda karvanların İpək Yolu ilə getdiyi, insanların quyu qazdığı bir dövrdə suyun hər damlası əvəzsiz nemət sayılırdı. Bu gün də su həyatdır. Cəmiyyətimizdə bu anlayış hökm sürür.
Son illər iqlim dəyişib, dağlarda buzlaqlar daha sürətlə əriyir və bütün regionda su qıtlığı problemi kəskinləşir. Əbəs yerə deyildi ki, mərhum Prezidentimiz İslam Abdulqaniyeviç Kərimov Orta Asiyada müharibələrin məhz suya görə başlaya biləcəyini proqnozlaşdırmışdı.
Düzdür, Şavkat Miromonoviçin müdrik siyasəti sayəsində biz bütün qonşu dövlətlərlə çox etibarlı və balanslaşdırılmış münasibətlər qura bildik. Bunlar aşağı axın – Türkmənistan, Özbəkistan, Qazaxıstan və yuxarı axın ölkələri Tacikistan və Qırğızıstandır ki, əslində su bizə orada gəlir. Oradan su Orta Asiyanın ən böyük çayları olan Sırdərya və Amudəryaya axır. Bu iki çay əsas su mənbəyidir və resursların ədalətli bölüşdürülməsinə imkan verir.
– Bütün ölkələr resursların ədalətli bölüşdürülməsi ilə razıdırlarmı?
– Su təsərrüfatı nazirlərimiz mütəmadi olaraq görüşür və resursları proporsional bölürlər. Onlar suyun ümumi miqdarını, bir çox digər göstəricilərini əsas götürürlər və hər bir ölkənin nə qədər su istehlak edəcəyinə qərar verirlər.
Özbəkistan da öz növbəsində, suyun mühafizəsi üzrə genişmiqyaslı və ətraflı proqram hazırlayıb. Xüsusilə suya qənaət edən texnologiyaların tətbiqi üçün bütöv bir üstünlüklər sistemi yaradılmışdır. İlk növbədə, söhbət damcı suvarmadan gedir. Bu proqrama böyük məbləğlər – yüz milyonlarla dollar ayrılır. Damcı suvarma və ümumiyyətlə, suya qənaət texnologiyalarını tətbiq edən fermerlər və kənd təsərrüfatı istehsalçıları çox ciddi subsidiyalar alırlar.
Bu siyasət artıq əməli nəticələrini verməkdədir. Son bir neçə ildə biz su istehlakını 15% azaltmışıq. Üstəlik, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı 1.5 dəfədən çox artıb.
Başqa bir vacib istiqamət. Hörmətli prezidentimiz suyun daşınması zamanı onun sərfiyyatının azaldılması ilə bağlı təşəbbüs irəli sürüb – indi bizdə beton kollektorlar tikilir. Bütün bu kanal və arxlar (kiçik suvarma kanalı formasında olan hidrotexniki qurğu – red.) betonlanır. Yol boyu daha az su sərf olunur, ikincisi, su daha sürətli axır və müvafiq olaraq daha az buxarlanır.
– Hakimiyyət gənclərə məişətdə suya qənaət etməyi məhz necə öyrətmək niyyətindədir?
– Maarifləndirici tədbirlər zamanı uşaqlara nümunələr veririk. Hətta sadəcə dişlərinizi fırçaladığınız zaman belə, kranı açmayın və suyun axmasına yol verməyin. Xeyr, yarım stəkan su götürdün və bu bəs edir. Dişlərinizi fırçalamaq üçün kifayətdir. Başqa bir misal: hamam və ya duş qəbul edərkən də qənaət edin. İnsan, deyək ki, saçını şampunla yuyan zaman suyu söndürə bilər və s. Belə anlarda su səmərəsiz şəkildə axıdılır. İndi insanlarımız artıq buna öyrəşiblər, bir müddətlik kranı bağlayırlar.
Bu vərdiş, əlbəttə ki, başqa bir səbəbdən yaranıb – bir çox ev təsərrüfatları artıq su sayğacları ilə təchiz olunub. Məişət şəraitində sudan istifadə tarifləri tədricən artır.
Bildiyim qədər, qonşularımız da fəal şəkildə islahatlar aparır, analoji texnologiyalar tətbiq edirlər. Bizim ümumi məqsədimiz ondan ibarətdir ki, Orta Asiya ölkələrində sudan rasional istifadə olunsun.
– Aral problemi necə həll olunur? Bu dənizi sovet dövründəki ölçüdə bərpa etmək olarmı?
– Təəssüf ki, dəniz geri qaytarılmaz şəkildə əldən gedib. Bu, Orta Asiya və ilk növbədə Özbəkistanın ölkəni pambıq lifi ilə təmin etmək üçün baza hesab edildiyi Sovet İttifaqı dövründən bizə miras qalmış problemdir. Milyonlarla ton pambıq üçün çılğın mübarizə ona gətirib çıxardı ki, ölçüsünə görə dəniz adlanan dünyada dördüncü ən böyük göl yox oldu.
Artıq qeyd etdiyim suya qənaət texnologiyaları kənd təsərrüfatında və sənayedə fəal şəkildə tətbiq olunur və bu tədbirlər hələ də Aral dənizinin qalan hissəsinə su axınını artırır. Möhtərəm prezidentimiz bununla bağlı çox dəqiq göstərişlər verir. Bu göstərişlərə uyğun olaraq, biz Aral dənizinin problemlərini yeni imkanlara çevirməyə çalışırıq.
Dənizin yerində yeni bir səhra yarandı – Aralkum. Biz bu geniş ərazilərdən istifadə imkanlarını nəzərdən keçiririk. Biz quraqlığa davamlı bitkilərdən istifadə edərək, orada kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək və nəticədə mal-qaranın yemlənməsi və ya bioyanacaq istehsalı üçün istifadə edilə bilən biokütlə əldə etmək istərdik.
– Bəs torpaq şoran olsa, orada nəsə bitəcək?
– Zamanla hətta bal əldə etmək mümkün olacaq. Bəli, bəli, həm duza, həm də quraqlığa davamlı bitkilər var. Söhbət ilk növbədə halofitlərdən gedir. Bu növ bitki həm də qumun hərəkətini dayandırır və indiyə qədər Aral dənizinin keçmiş dibindən müntəzəm olaraq qalxan duz və toz fırtınalarının qarşısını alır.
Halofitlər yerli əhali üçün yeni gəlir mənbəyi yarada bilər. Bu baxımdan biz Çindən olan tərəfdaşlarla və beynəlxalq təşkilatlarla fəal işləyirik. Xüsusilə, şoran torpaqlarda yetişən məhsullarla məşğul olan çox təcrübəli təşkilat olan ICBA çox kömək edir. O Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində yerləşir.
Orada hansı bitkilərin əkilməsi ilə bağlı artıq elmi araşdırmalar aparırıq. Yəni zaman keçdikcə problemi yeni imkanlara çevirə biləcəyik. Orada çoxlu imkanlar var.
Biz digər ölkələrin, o cümlədən Çinin nümunəsindən ilhamlanırıq. Çinlilər səhralarından səmərəli şəkildə istifadə edirlər. Məsələn, çoxlu sayda “səhra çayı” yetişdirilir, onların hesabına bal əldə olunur, bitkilər yetişdirilir, sonra onlardan salatlar üçün istifadə olunur.
Perspektivli bir bitki var – salikorniya. Çində salatlar üçün istifadə olunur ki, ona hətta duz tökməyə ehtiyac yoxdur. Onunla qayğanaq də bişirirlər və nəticədə dadlı yemək olur. Yəni ana təbiət bizə həmişə imkanlar verir. Sadəcə hər şeyi diqqətlə öyrənmək lazımdır.
– Özbəkistanın nümayəndə heyəti bu konfransda iştirakdan nə kimi yararlandı?
– İlk öncə onun uğurla həyata keçirilməsi münasibətilə azərbaycanlı həmkarlarımızı və dostlarımızı təbrik edirəm. Hər şey ən yüksək səviyyədə təşkil olunub. Bu, iştirakçılar üçün aktual gündəmi, məsələn, yaşıl enerji ilə yaşıl təhsil arasındakı əlaqəni müzakirə etmək üçün əla fürsətdir.
Ona görə də, nümayəndə heyətimizə təhsil və elm naziri də daxildir. Ümumiyyətlə, bizim çox geniş nümayəndə heyətimiz var. Həmçinin energetika, su ehtiyatları və kənd təsərrüfatı nazirləri də iştirak edir. Bütün tədbirlərdə fəal iştirak edirik.
Azərbaycan nazirləri də demək olar ki, bütün tədbirlərdə iştirak edirlər. Biz tərəfdaşlar və həmkarlarımızla görüşmək və məsələləri üzbəüz müzakirə etmək imkanına görə Bakıya minnətdarıq.
Bu, bizim üçün uğurlu konfransdır. Birincisi, o dost və qardaş Azərbaycanda keçirilir. İkincisi, biz Orta Asiyada ekologiya sahəsində yaranan çağırışlara birgə cavab verə bilərik. Mərkəzi Asiyanın səsi artıq beynəlxalq ictimaiyyətin bütün səviyyələrində yaxşı eşidilir. COP29 həm Özbəkistanın, həm də bütün mərkəzi regionun milli maraqlarını təşviq etmək üçün geniş imkanlar yaratdı.
